Muioc’h mui a eiltiez a zo prenet pe savet war tiriadoù gwarezet an iwerzhoneg, anvet gaeltacht (gouezelegva). War wanaat ez a an iwerzhoneg a-feur ma erru saoznegerien ar c’hêrioù bras. Roet ez eus bet lañs d’ul luskad nevez e kontelezh Dún na nGall evit goulenn reolenniñ al lojañ evit ma vo un ti da bep iwerzhoneger.ez yaouank eus ar c’hornad.
“Sell’ta tiez goullo a zo e pep lec’h, padal iwerzhonegerien yaouank ar vro a zo rediet da vont kuit evit kaout ul lojeiz“ eme dipitet Sam Ó Fearraigh. War vord ar mor ha war dreuzoù ar menez Errigal emañ kumun Gaoth Dobhair, e hanternoz kontelezh Dún na nGall, e penn uhelañ enezenn Iwerzhon hag ar Republik. Ur gumun vrudet evit an aod stummet gant al lanv, he dremmwel gouez hag an aer fresk degaset a-varradoù gant an avel. Nepell emañ o chom an iwerzhoneger a gas ac’hanomp d’ober un droiad dre straedoù bihan ar gêriadenn. Diskouez a ra, war mogerioù ha postoù-gouloù straed, pegsunioù bet peget gantañ ha kamalad.ezed dezhañ. Ar sifr “41%” skrivet bras warno. An dregantad a “eiltiez, tiez-hañv, pe tiez goullo er c’hornad eo” a zispak ezel ar strollad stourmerien Misneach Thír Chonaill, a zo kroget gant ul luskad a-enep d’an eiltiez.
“En arvar emañ ar yezh abalamour m’eo kresket an niver a eiltiez”
Sam Ó Fearraigh
Reñzor ar yezh en arvar
“En arvar emañ ar yezh abalamour ma kresk an niver a eiltiez” eme Sam Ó Fearraigh, skrivagner ha kelenner iwerzhoneg anezhañ, kounnaret ha nerzhus war un dro. Kreskiñ a ra dibaouez an dregantad an eiltiez a-feur ma kresk an diaesterioù evit tud ar vro da brenañ ul lojeiz. Ken diaes e teu ar jeu da vezañ ma rank ar re yaouank, familhoù, kuitaat ar gaeltacht hag en em staliañ e-kreiz takadoù m’emañ dister plas ar yezh*. Ur ranngalon eo evit an iwerzhonegerien hag ur c’heloù spontus evit dazont an iwerzhoneg rak er memes tro e vez prenet al lojeiz gant saoznegerien o yalc’had pounner. Ha ma teu an iwerzhonegerien da vezañ ar bihanniver e vo kollet ar pezh a zo hêrezh, ene ha talvoudegezh ar gaeltacht.
Mont a reomp da gafeta asambles e Teach Hiúdaí Beag, e straed pennañ ar gumun, ha degemeret omp gant Hugh Gallagher. Egile en deus kendalc’het da sturiañ ar pub da heul e dad, ha kemend-sea ra abaoe ouzhpenn dek vloaz bremañ. Anat eo ez eus ur gudenn gant al lojeiz hervezañ hag “an amezeien tro-war-dro a vez dipitet a-wechoù”. Displegañ a ra pegen dipitet e oa bet ur voereb-kozh dezhañ o welet “an ti e-kichen o vont da di-hañv pa felle dezhi kentoc’h gwelet unan bennak o vevañ ar bloavezh-pad ennañ, unan a vefe bet ezel eus ar gumuniezh”.
Ar gaeltacht, rouantelezh kozh an iwerzhoneg
Un tiriad dibar eo ur gaeltacht. Eno e tle an iwerzhoneg bezañ yezh kentañ darn ar boblañs. Ar re bennañ a zo en Dun na nGall, Chiarraí, Mhaigh Eo, Corcaigh, Port Láirge, An Mhí ha Conamara. Dizingal-tre eo stad ar yezh etre al lec’hioù, met o tremen dre Gaoth Dobhair, kumun vrasañ gaeltacht Dun na nGall, 4000 annezad enni, e santer mat pegen buhezus eo c’hoazh ar yezh hiziv-an-deiz ha n’eo ket souezhus e vefe anavezet evel “meurgêr sonerezh, yezh ha sevenadur” ar vro. Eno ez eus bet staliet ensavadurioù gouestlet d’ar gouezeleg, Raidió na Gaeltachta, ar skinwel TG4, kreizenn yezhoù Acadamh na hOllscolaíochta, an ensavadur publik Údarás na Gaeltachta…
Ganto e c’hall tud ar vro tennañ gounit o buhez gant o yezh ha degemer stourmerien mennet da gas an iwerzhoneg war-raok. Bep bloaz e teu miliadoù a studierien da beurzeskiñ an iwerzhoneg ha da vezañ soubet en ur vro a zo an iwerzhoneg he yezh pemdez. E pep lec’h e lenner iwerzhoneg. Unyezhek eo ar panelloù-hent, ha klevout a reer pratikoù ar gourmarc’had pe an ti-post oc’h ober gantañ. A-boan 15 km eus Gaoth Dobhair emañ kumun Mín Lárach just a-walc’h, anezhi ar gumun m’emañ en he uhelañ ar feur iwerzhonegerien e Republik Iwerzhon a-bezh, hervez niveradeg poblañs 2016. “Diwar ar 400 den a vev war an tiriad, 73.3% anezho a gomz iwerzhoneg bemdez” a zispleg the journal.ie.
“Drol eo met ne oa ket un emskiant bras eus talvoudegezh o yezh gant nemeur a dud”
Hugh Gallagher, tavarnour
Hogen, daoust d’ar pezh zo meneget a-ziagent, eo aet digresket eus 11% an niver a iwerzhonegerien dre-holl er gouezelegvaoù, etre an niveradeg eildiwezhañ, e 2011, hag an hini diwezhañ, e 2016. Hugh Gallagher a verz mat ar cheñchamant-se . “Pegen trumm eo bet an diskar, a zisklêr tristik an tavarnour e vlev gwenn. Pa oan krennard, ne vije bet den evit krediñ an dra-se. Drol eo met ne oa ket un emskiant bras eus talvoudegezh o yezh gant nemeur a dud, evito e oa un dra beurbadel. N’o deus ket desket stourm eviti, fiziet eo bet enno gant o zud ha dre se e oa normal.“
Disrannet ar boblañs war an diskoulm da gaout
En ur mod, bev e chome ar yezh ken ma chome pell eus pep tra ha ma oa diaes mont di. Kornadoù distro, pell eus an hentoù bras hag eus ar c’hêrioù meur. Gant diorroadur an ekonomiezh ha krouidigezh hentoù-tizh eo da vezañ deuet aesoc’h mont da vakansiñ e lec’hioù brav hag “aotentik” ar gaeltacht. Met, ar pezh a zesach tud kêr a c’hellfe distruj pinvidigezh al lec’hioù-se. An touristerezh a zo daonet evel ar roue Midas hag ar pezh a laka da aour a zo distrujet.
War unan eus porzhioù bihan Gaoth Dhoire emañ Jimmy Sweeney gant e vab bihan, iwerzhonegerien o-daou. Dirouestlañ a ra kerdin p’emañ ar paotr bihan o tougen tammoù koad hag o stlepel anezho war ur berniad plankennoù. Gant o bag e vo kaset dafar da enezenn vihan Gabhla a zo just e-tal, ken tost ha m’eo tost Enez-Vaz ouzh Rosko. Ganet e oa Jimmy eno, e-kreiz ar c’hantved diwezhañ, pa oa ral klevet saozneg e beg an dud. “N’eus ket a gudenn gant an eiltiez hag an touristerezh, eme dilañs ar paotr kozh, re ziaes eo sevel lojeiz kentoc’h. Ar vugale ne c’hellont ket sevel tiez war takadoù o zadoù, ur vezh eo.” Hervezañ, ar re a glemm a zo tud o deus c’hoant d’ober gant an iwerzhoneg “dijuni, lein ha koan” padal eo “mat kaout saozneg” emezañ.
E penn all eus ar c’hae ez eus daou baotr yaouankoc’h o kempenn ur vagig. Skrabañ, rasklañ ha skubellat a reont gant nerzh ha kalon. “Ar re a lavar ne raio ket kudenn al lojeiz drouk d’ar yezh o deus tiez vakansoù o-unan, kazi sur !”, a zisklêr krak Joseph Mac Phaidin ha Michael Mac Suibhne. N’eus ket da dortal, dav eo difenn hor yezh emezo a-gevret, ha mat e vefe reolenniñ gwelloc’h marc’had al lojeiz evit difenn teñzor hor yezh.
Ur gudenn a-gozh er Gaeltacht
N’eo ket nevez kudenn al lojeiz er Gaeltacht1. En e levr nevez “Ur c’hantved politikerezh yezh evit an iwerzhoneg 1922-2022″, ar skolveuriad John Walsh a gont penaos e oa bet klevet dasson ar stourm e Gaeltacht na nDéise, e kontelezh Waterford, e kreisteiz Iwerzhon, ouzhpenn ugent vloaz zo dija. “Reuz a oa bet savet diwar kudenn al lojeiz e Gaeltacht na nDéise, adalek fin ar bloavezhioù 1990, diwar ur c’hresk bras eus ar boblañs hag un digresk naet eus an Iwerzhoneg abalamour ma oa re wan ar reoladur war strewadur an tiez.”
“War washaat e oa aet ar gudenn e-pad prantad diorren ekonomikel ar « Celtic Tiger » e fin ar 1990’ hag er bloavezhioù 2000, pa greske priz an tachennoù hag an tiez en un doare eksponantel a-feur ma kreske ar goulenn. Takadoù ar Gaeltacht nepell eus ar c’hêrioù bras, dreist-holl e Waterford ha Galway, a oa bet skoet hag efedoù al lojañ war ar yezh a oa deuet da vezañ un danvez politikel a-bouez bras en div gontelezh-se.“2 Hag ar stourm en deus talvezet ar boan rak Gaeltacht na nDéise eo an hini nemetañ o welet an niver a iwerzhonegerien o kreskiñ hervez an niveradeg diwezhañ !
Diskoulmoù da gaout
Reolenniñ a ranker ober a-nebeudoù a lavar kevredigezhioù ha strolladoù difenn ar yezh kuit ne‘z afe an iwerzhoneg da netra. Fellout a ra da gConradh na Gaeilge, kentañ kevredigezh difenn an iwerzhoneg, e vefe taolet ur sell war live yezh an dud a bren lojeiz er gaeltacht (ma n’int ket eus ar c’hornad-se dija). Hervez Róisín Ní Chinnéide, kenurzhierez ar gevredigezh evit ar C’hornôg hag ar Gaeltacht, unan eus an diskoulmoù a vefe lakaat un arnodenn yezh. “Kemeret e vefe e kont ar fed evit un annezad da vezañ gouest da gomz iwerzhoneg, ma komz iwerzhoneg er gêr ha penaos e c’hellfe sikour an iwerzhoneg komzet er gumuniezh“, a zispleg-hi er gelaouenn Donegal news.
Muzulioù all a vefe da gemer hervez ar gevredigezh, an doare da gendrec’hiñ ken ar bolitikerien hag ar boblañs. 93% eus poblañs er Republik he deus c’hoant ma vefe gwarezet ar yezh ha kaset nerzh da saveteiñ an iwerzhoneg 3. An diaesañ a vo marteze reiñ da gompren eo ret tennañ lojeiz er gaeltacht er-maez eus krabanoù ar marc’had. Evel ma tispleg John Walsh : “Lakaat a ra war wel en un doare splann pegen diaes eo gwareziñ yezhoù en arvar, pa vez mestr ar sell nevezfrankizour kement ha treut ar c‘hoant da reolenniñ ar marc’had.”
*er c’hontrol eus ar pezh a c’heller soñjal eo treut plas an iwerzhoneg er Republik er-maez eus tiriadoù ar gaeltacht. Daoust d’ar panellerezh divyezhek ha d’ar c’hentelioù iwerzhoneg e pep skol eo dic’houest an darn vrasañ eus iwerzhoniz da gaozeal yezh o bro.
1: E kazetenn vrezhon An Oaled, n°51, 1935 e lenner en ur pennad gouestlet da Iwerzhon : “Le Gouvernement a commencé par voter 250.000 livres consacrées à la construction de maisons. La priorité est donnée aux familles parlant le gaëlique. Chaque maison neuve doit avoir son poulailler et sa porcherie.”
2: John Walsh, One hundred years of irish language policy 1922-2022, Peter Lang Ltd, International Academic publishers, Oxford, UK 2022
3: ESRI & NUI Maynooth, 2009; ESRI, 2015.
Piv on-me ?
